Huw Prys Jones yn trafod rhagolygon y Blaid yn yr etholiad

Un o gamgymeriadau mwyaf Plaid Cymru yn etholiad cyffredinol 2010 oedd gwastraffu llawer gormod o’u hymgyrch yn cwyno nad oedden nhw’n cael cymryd rhan yn y dadleuon teledu.

Dydi hynny ddim yn wir, wrth gwrs, y tro hwn, ac o’r herwydd mae Plaid Cymru wedi cael cychwyn llawer mwy cadarnhaol i’w hymgyrch.

Dydi’r ffaith mai Nicola Sturgeon a wnaeth ddwyn yr holl sylw ddim yn unrhyw fath o adlewyrchiad ar Leanne Wood; roedd y gwahaniaeth yng nghryfder y ddwy blaid am wneud hynny’n anochel.

Mwy anodd fodd bynnag ydi darogan pa effaith yn union y bydd y dadleuon hyn yn eu cael ar ganlyniad yr etholiad.

Mae’n annhebygol y bydd perfformiad meistrolgar Nicola Sturgeon ynddo’i hun yn arwain yn uniongyrchol at ragor o bleidleisiau i Blaid Cymru.

Ac er bod Leanne Wood wedi cael clod haeddiannol am ei chyfraniad, rhaid fydd i unrhyw gynnydd mewn pleidleisiau a ddaw yn sgil hynny ddigwydd yn y llefydd iawn er mwyn gwneud gwahaniaeth.

Yn fwy nag erioed o’r blaen, bydd llwyddiant Plaid Cymru’n dibynnu’n gyfan gwbl ar y nifer o seddau y bydd yn eu hennill. Yn y pen draw, ni fydd o ddiddordeb i fawr neb ond i anoracs gwleidyddol os bydd ei phleidleisiau’n codi rhai cannoedd yn ei hetholaethau mwyaf anobeithiol – Aelodau Seneddol fydd yr un beth fydd yn cyfrif.

Yr her fydd sicrhau bod unrhyw gynnydd posibl yn digwydd yn y tair sedd y mae’n ei dal ar hyn o bryd ac yn y tair sedd darged.

Gwendidau

Faint bynnag o lwyddiant y bu’r dadleuon teledu, ni ddylai hynny ddallu cefnogwyr Plaid Cymru at rai gwendidau y bydd yn rhaid eu goresgyn.

Yn gyntaf, un o wendidau mawr yr ymgyrch hyd yma yw gor-hoffter ei gwleidyddion o ailadrodd y gair ‘austerity’ hyd at syrffed. Gair jargon y bychanfyd gwleidyddol yw hwn, nad yw’n golygu fawr ddim i drwch yr etholwyr. (Ac mae’r gair Cymraeg ‘llymder’ yn fwy diystyr fyth.)

Dydi addewidion i ‘gael gwared ar lymder’ yn golygu dim oll; mae angen i’r Blaid (a phleidiau radical eraill) fod yn esbonio’n ddeallus pam fod angen codi mwy o drethi yn lle torri’n barhaus ar wasanaethau cyhoeddus.

Un o brif gryfderau Nigel Farage (er nad yw wedi cael llawer o hwyl arni yn y dadleuon teledu) yw ei fod yn siarad mewn iaith ddealladwy y mae pobl yn gallu unieithu eu hunain â hi.

Yn ail, gwendid arall Plaid Cymru ar hyn o bryd yw diffyg neges ddigon clir ynghylch pa bwerau yn union y bydd yn eu mynnu i Gymru, a pham fod angen y pwerau hyn.

Mae dweud y dylai Cymru gael cydraddoldeb â’r Alban yn  iawn yn ei le. Ar y llaw arall nid digon ydi dadlau y dylai Cymru gael union yr un pwerau â’r Alban yn y dyfodol cyn bod neb yn gwybod beth fydd y pwerau hynny. Mae hyn yn gyfystyr â dirprwyo’r penderfyniadau ar ddyfodol cyfansoddiadol Cymru i’r SNP.

Ac yn drydydd, y peth mawr arall sydd ar goll yn ymgyrch Plaid Cymru ydi diffyg ymosod digon caled ar y Blaid Lafur.

Mae gan yr SNP resymau da dros ddal yn ôl yn ei hymosodiadau a thrwy fod yn gynnil yn ei hymdriniaeth; mae ganddi hefyd y fantais o wybod y bydd pob gair caredig ganddi’n helpu i danseilio Llafur yng ngolwg pleidleiswyr mwy ceidwadol eu hagwedd yn Lloegr. A pho leiaf o bleidleisiau a gaiff Llafur yn Lloegr, mwyaf dibynnol fyddan nhw ar yr SNP.

Does gan Blaid Cymru ddim rhesymau tebyg dros ddal yn ôl – ac mae’n sicr fod llawer o bleidleisiau gwrth-Lafur a allai fod ar gael iddi yn ei hetholaethau targed petai’n mynd o’i chwmpas hi’r ffordd iawn.

Ac onid oes cymaint o bethau ynglŷn â’r Blaid Lafur fel y mae ar hyn o bryd sy’n gwahodd ymosodiadau cwbl ddidrugaredd gan ei gwrthwynebwyr?

Dyma blaid sy’n sylfaenu ei holl apêl ar godi bwganod yn erbyn y Toriaid heb fod â fawr ddim i’w gynnig ei hun. Mae’n cefnogi Trident – arf cwbl ddiwerth yn erbyn Islamic State fel y dywedodd Leanne Wood yn y ddadl – a dydi hi ddim yn dangos unrhyw ddyhead i wneud unrhyw newidiadau gwirioneddol i’r drefn.

A lle bo ystrydebu gwag yn y cwestiwn, mae Llafur mewn cynghrair ar ei phen ei hun. Sarhau deallusrwydd yr etholwyr yn barhaus gyda’u tôn gron nawddoglyd am ‘hard-working families’ a’r argraff y bydd eu ‘mansion tax’ yn datrys holl broblemau ariannol y sector cyhoeddus.

Onid ydi agweddau fel hyn yn crefu am rywun i fynegi eu dirmyg llwyr tuag atynt? Ac oni fyddai’n chwa o awyr iach clywed rhai o wleidyddion blaenllaw Plaid Cymru’n dweud mai cystal fyddai gweld Tori go-iawn yn Rhif 10 na phrif weinidog Llafur gwan a fyddai ar drugaredd y banciau a phapurau newydd Ceidwadol?

A beth sydd gan Blaid Cymru i’w golli o osod pris uchel am unrhyw gefnogaeth ganddi i lywodraeth Lafur? A’i gwneud hi’n hollol glir y bydd yn pleidleisio yn erbyn Araith y Frenhines oni bai y bydd, dyweder, yn addo trosglwyddo pwerau trethu i Gymru heb refferendwm? A phrun bynnag, a oes unrhyw un o gefnogwyr Plaid Cymru sy’n credu y byddai Owen Smith yn gwneud gwell Ysgrifennydd Cymru na Stephen Crabb?

Colli cyfle?

Un o’r delweddau cofiadwy y mae llawer wedi tynnu sylw ato ar ôl y ddadl nos Iau yw’r llun o’r tair arweinydd benywaidd yn cofleidio’i gilydd ar y diwedd. Roedd hynny’n cael ei weld fel arwydd o weledigaeth wleidyddol wahanol ac amgen sy’n cael ei chynnig.

Mae hyn  yn ardderchog tan y mae rhywun yn cofio y bydd dwy o’r pleidiau hyn yn ymladd yn erbyn ei gilydd yng Nghymru. Ac y gallai hyn amddifadu Plaid Cymru o un neu fwy o’i seddau targed.

All rhywun ond teimlo fod cyfle unigryw wedi cael ei golli yn yr etholiad hwn.

Petai’r pleidiau wedi gallu dod i gytundeb ffurfiol â’i gilydd, mae’n sicr y bydden nhw wedi gwneud mwy i ledaenu’r daeargryn sy’n digwydd yng ngwleidyddiaeth yr Alban i Gymru a Lloegr yn ogystal.

Huw Prys Jones
Huw Prys Jones yn esbonio pam ei fod wedi anfon cŵyn swyddogol at y BBC ynglŷn â’r rhaglen Escape to the Country ddydd Sul diwethaf…

Cyfres i helpu pobl gymharol gefnog o’r dinasoedd sydd â’u bryd ar symud i gefn gwlad yw Escape to the Country ar y BBC, gyda phob rhaglen yn rhoi sylw i un ardal wledidg benodol.

Ar ôl gweld ambell un o’r rhaglenni o bryd i’w gilydd, ro’n i wedi cymryd yn ganiataol na fyddai’n cynnwys ardaloedd o Gymru neu’r Alban gan y byddai hynny’n rhy ddadleuol iddi.

Cefais fy syfrdanu a’m cythruddo felly, o weld mai testun y rhaglen ddydd Sul diwethaf oedd penrhyn Llŷn a Pharc Cenedlaethol Eryri, fel lle delfrydol i ŵr a gwraig o Gaerlŷr allu ymddeol yn gynnar yma.

Mae’n gwbl annerbyniol bod ardal sy’n ffurfio talp sylweddol o gadarnle cryfaf y Gymraeg yng ngogledd-orllewin Cymru yn cael ei hystyried fel deunydd addas ar gyfer rhaglen o’r fath.

I ddechrau, mae’n amlwg fod mewnfudiad pobl o Loegr i’r ardal yn mynd i gael effaith uniongyrchol ar gryfder y Gymraeg yn ei phrif gadarnle. Mae unrhyw un sydd wedi edrych o ddifrif ar ganlyniadau Cyfrifiad 2011 yn gweld pa mor allweddol ydi’r ardal hon i holl ddyfodol y Gymraeg.

‘Gwynnyth’

Roedd defnyddio’r ardal fel testun rhaglen o’r fath yn ddigon drwg ynddo’i hun.  Ond roedd ymdriniaeth y rhaglen o’r ardal yn ei gwneud yn fwy annerbyniol fyth. Nid oedd y rhaglen yn cynnwys unrhyw gyfeiriad at Gymreictod Gwynedd (neu ‘Gwynnyth’ fel y câi’r sir ei hynganu gan y gyflwynwraig) a’r ymdrechion sy’n cael eu gwneud i gynnal y Gymraeg yma.

Mewn geiriau eraill, roedd yn ymdrin â Gwynedd yn union fel petai’n un o siroedd Lloegr. Sy’n codi’r amheuon dyfnaf am ymrwymiad honedig y BBC i’r hyn a elwir yn ‘amrywiaeth’.

O gofio bod mewnfudo wedi bod yn bwnc llosg yng Nghymru, yn enwedig yn y gogledd-orllewin, ers blynyddoedd, roedd yn anghredadwy gweld cyflwynwraig yn annog mewnfudiad yma. Does gen i ddim amheuaeth fod y BBC yn torri ei ddyletswydd i fod yn ddiduedd gydag agwedd o’r fath. Y peth lleiaf y dylai fod wedi’i wneud oedd cyflwyno ochr arall y ddadl. Mae digon o bobl a allai fod wedi cyflwyno safbwyntiau o’r fath yn gwbl ddiflewyn ar dafod.

Nigel Farage

Ac onid oes dyletswydd hefyd ar raglenni fel hyn i geisio rhoi darlun llawn i unrhyw ddieithriaid sydd â’u bryd ar symud yma? Mae Nigel Farage wedi cael llawer o sylw yn ddiweddar ar ôl iddo ddweud fod llawer yn teimlo’n anghysurus o glywed iaith heblaw Saesneg yn cael ei siarad ar drenau. Gan gymryd ei fod yn siarad ar ran carfan o’i gydwladwyr, onid priodol fyddai sicrhau fod gan unrhyw ddarpar fewnfudwyr wybodaeth lawn am natur ardal fel Gwynedd?

Roedd agwedd y rhaglen yn hynod nawddoglyd hefyd at y bobl sy’n byw yma. Roedd y pwyslais ar mor denau oedd y boblogaeth, a’r awgrym clir o hyn oedd nad oedd fawr neb am darfu ar heddwch newydd-ddyfodiaid. Roedd y ffordd yr oedd y gŵr a’r wraig a oedd yn dweud nad oedd arnynt nhw eisiau ‘dim cymdogion’ hefyd yn swnio’n hynod o sarhaus i’r bobl sy’n ymfalchïo yn ein cymdogaethau ac sy’n gweithio’n galed i’w cynnal.

All neb amau cyfraniad pwysig y BBC yng Nghymru tuag at y Gymraeg, sydd i gynnwys y cyfrifoldeb am S4C. Mae’n holl bwysig nad yw ei benaethiaid yng Nghymru’n caniatáu i’r gwaith hwnnw gael ei danseilio gan anwybodaeth ac agweddau sarhaus rhai o’r rheini sy’n gyfrifol am gynnwys ei raglenni yn Lloegr.

Rhaid i’r cyfryngau yn Llundain ddeall fod mewnfudo’n bwnc llosg yng Nghymru a bod rhaglenni sy’n mynd ati’n agored i’w annog yn gwbl annerbyniol.

Huw Prys Jones yn holi pa gyfiawnhad sydd yna dros gael angladd mor rwysgfawr i ffigur mor ddadleol â Margaret Thatcher

Dw i’n siwr nad fi ydi’r unig un sy’n amau pa gyfiawnhad sydd dros gynnal y seremoni rwysgfawr yng Nghadeirlan St Paul’s ddydd Mercher nesaf.

Eto prin ydw i wedi clywed unrhyw wleidydd na newyddiadurwr yn gofyn cwestiynau caled ynghylch y rhesymeg y tu ôl i’r bwriad.

Oedd, roedd Thatcher yn ffigur o bwys yn hanes diweddar Prydain. Ac mae rhywun yn disgwyl i barch a chydymdeimlad gael ei ddangos – yn enwedig o gofio’i chyflwr dros y blynyddoedd diwethaf.

Dw i ddim yn meddwl y byddai ei gelynion mwyaf yn gwarafun y math o goffâd a gafodd cyn-brif weinidogion eraill fel Harold Wilson, James Callaghan a Ted Heath. Wedi’r cwbl, doedden hwythau chwaith ddim yn bobl gwbl ddi-sylw na adawodd unrhyw ddylanwad ar eu hôl. Er clod iddo, fe wnaeth Harold Wilson – a enillodd bedwar etholiad cyffredinol  – wrthsefyll pwysau Lyndon Johnson i anfon milwyr o Brydain i Vietnam. Ac roedd penderfyniad Edward Heath i fynd â Phydain i’r Undeb Ewropeaidd (fel y mae heddiw) yn ddigwyddiad hynod o arwyddocaol a phellgyrhaeddol.

Wth roi triniaeth mor wahanol i Thatcher, mae’r wladwriaeth yn troedio tir peryglus iawn. Mae’r hyn y priodolir i Thatcher ei gyflawni fel prif weinidog yn bethau hynod o ddadleuol, ac mae ymgais y sefydliad i drio creu consensws o’u cwmpas yn rhywbeth y dylid ei wrthwynebu’n ffyrnig.

Mae molawd David Cameron yn ddigon dealladwy – hyd yn oed os nad ydi o’n credu’n llawn yr hyn mae’n ei ddweud, mae’n ffordd o ennill cefnogaeth asgell dde ei blaid. Ond fyddai Cameron ar ei ben ei hun fyth wedi gallu cyfiawnhau’r fath angladd led-wladol drudfawr oni bai bod ganddo gefnogaeth y pleidiau eraill (neu o leiaf ormod o lwfrdra i’w wrthwynebu).

Ac mae’r BBC fel petai wedi dyrchafu Thatcher i aelodaeth o’r teulu brenhinol – gyda’r arch-ymgreiniwr hwnnw, y gohebydd brenhinol Nicholas Witchell, yn hytrach na’r gohebwyr gwleidyddol bellach yn ymdrin â’i hanes.

Mae’r arian sy’n cael ei wario ym Mhrydain ‘we’re all in this together’ George Osborne yn ddigon drwg. Ond yr hyn sy’n llawer, llawer gwaeth ydi natur filitaraidd yr holl weithgareddau.

Mae’n ymddangos y bydd yr angladd yn cael ei ddefnyddio gan y sefydliad fel cyfle i ail-ddathlu rhyfel ynysoedd y Falkland. Nid dangos parch tuag at yr ymadawedig ydi hynny ond ymhyfrydu mewn lladd a dinistrio. Pan ddaw ei dro yntau, a fydd Tony Blair yn cael yr un driniaeth am ei ran yn rhyfel Iraq tybed?

Ac wrth sôn am dawedogrwydd y gwleidyddion, oni ellid disgwyl y byddai gan arweinydd Plaid Cymru rywbeth i’w ddweud yn erbyn y fath ddathliad o ryfelgarwch?

Mae rhywun yn ei chofio’n gwneud safiad yn erbyn ymweliad y Frenhines â’r Cynulliad dro’n ôl. Mi fyddai rhywun yn disgwyl bod y propaganda cywilyddus yr wythnos nesaf yn achos llawer pwysicach – a mwy poblogaidd hefyd – i godi llais yn ei erbyn. Mi dybiwn i y byddai llawer o bobl y Rhondda sy’n wynebu toriadau yn eu budd-daliadau’n croesawu clywed rhywun a fyddai’n codi llais yn erbyn y ffordd y mae’r sefydliad yn rhwbio’u trwynau yn y baw.

*      *      *

Elfen arall sy’n amlygu ei hun dros y dyddiau diwethaf ydi’r tueddiad i orbwysleisio dylanwad Thatcher.

Ydan ni o ddifri’n credu y byddai cymoedd y de’n dal i fod wedi eu britho â phyllau glo a gweithfeydd dur, a phobl yn dal i brynu ceir sâl British Leyland a bodloni ar undebau’n streicio byth a hefyd petai Thatcher erioed wedi cael ei geni? Roedd yn anochel y byddai sawl agwedd ar Brydain yr 1960au a’r 1970au yn dod i ben.

Doedd dim byd neilltuol o wreiddiol yn y polisïau economaidd yr oedd yn ei harddel ychwaith – yn hytrach polisïau prif ffrwd eiriolwyr y fasnach rydd ledled y byd oedden nhw.

Mae’n werth nodi hefyd iddi fod yn gymharol realistig yn ystod y rhan fwyaf o’i theyrnasiad o ba mor bell y gallai hi wthio Prydain i’r dde. Wnaeth hi erioed unrhyw ymgais i drio adfer y gosb eithaf, er enghraifft, er ei bod hi o blaid hynny, ac roedd y cyfoethogion yn talu 60% o dreth incwm ar eu henillion uchaf y rhan fwyaf o’i theyrnasiad.

A lle’r oedd streic y glowyr yn y cwestiwn nid ei bai hi oedd fod Arthur Scargill wedi bod yn ddigon o idiot i syrthio i’r trap yr oedd hi’n amlwg wedi’i drefnu ar ei gyfer.

Nid achub ei cham ydi dweud hyn ond nodi’r gwir amlwg fod y chwith wedi ‘colli’r plot’ yn llwyr yn eu hymdriniaeth â hi. Mae’n sicr fod ffordd y gwnaeth y chwith y fath fwgan ohoni fel symbol o holl ddrygioni cymdeithas wedi cyfrannu at greu’r cwlt personoliaeth o’i chwmpas.

Wrth gwrs, mi wnaeth hynny arwain yn ei dro at yr eilun addoliaeth ohoni ymysg ei chefnogwyr a’i harwain  i gredu y gallai hi wneud fel y mynnai.

Ond wrth ganolbwyntio’n ormodol ar ei pholisïau economaidd a chymdeithasol, camwedd mwyaf y chwith oedd tynnu sylw oddi wrth yr hyn oedd fwyaf annymunol ac atgas yn Thatcher – sef ei rhyfelgarwch.

Cwbl anfaddeuol oedd ei chrochlefain ffiaidd ‘rejoice at the news’ pan oedd hogiau ifanc o Gymru’n cael eu llosgi’n fyw ar fyrddau’r Tristan a’r Sir Galahad. Dyma’n wir oedd ymgnawdoliad o’r ddelwedd erchyll a ddarlunir yn Llyfr y Datguddiad am y Butain Fawr yn feddw ar waed merthyron.

A doedd o ddim mymryn o ddiolch iddi hi na Ronald Reagan nad aeth pethau’n flêr yn ystod y Rhyfel Oer fel y gall yn hawdd ddigwydd ar hyn o bryd yng Ngogledd Korea.

Rhai o’r pethau y bydd yn werth inni eu cadw mewn cof yng nghanol yr holl ymgreinio a’r eilun addoli a’r jingoistiaeth ddydd Mercher.

Cafodd Huw Prys Jones olwg fanylach ar ffigurau’r Cyfrifiad ar y niferoedd sy’n siarad Cymraeg a gyhoeddwyd yn gynharach yn y mis

Arwynebol a simplistig iawn ar y cyfan fu’r ymateb hyd yn hyn i’r canlyniadau a gyhoeddwyd ychydig dros bythefnos yn ôl. Gorymateb llwyr a darogan gwae gan rai, ac eraill yn cysuro’u hunain drwy honni nad ydi ffigurau cyfrifiadau’n bwysig p’run bynnag.

Mae’n wir bod angen cydnabod cyfyngiadau’r Cyfrifiad. Y cyfan mae’n ei wneud ydi dangos faint o bobl sy’n dweud eu bod nhw’n medru Cymraeg. Dydi o ddim yn rhoi unrhyw arwydd o’r graddau mae’r iaith yn cael ei defnyddio’n rheolaidd. A hynny ydi’r peth mwyaf allweddol ar lawer ystyr.  Mae’n werth cofio hefyd wrth gwrs fod arolygon eraill mwy manwl yn cael eu cynnal o bryd i’w gilydd, fel nad oes yn rhaid defnyddio ffigurau’r Cyfrifiad fel yr unig linyn mesur.

Ar y llaw arall, drwy fod y Cyfrifiad yn cael ei gynnal yn rheolaidd bob deng mlynedd, a’i fod yn ymarferiad trylwyr gyda holl adnoddau’r wladwriaeth yn gefn iddo, ni ellir diystyru’r math o dueddiadau y mae’n ei ddangos. Oherwydd hynny, mae’n werth edrych yn fanwl ar y ffigurau.

All neb wadu mai’r newid amlycaf a mwyaf arwyddocaol dros y 40 mlynedd diwethaf ydi’r dirywiad yn y canrannau yn yr ardaloedd lle mae’r mwyafrif yn siarad Cymraeg.

Ar yr un pryd, fodd bynnag, mae perygl mewn unrhyw or-gyffredinoli. Mae’n rhy hawdd dibynnu ar benawdau hawdd fel ‘cwymp yn y cadarnleoedd’ i greu’r argraff mai’r un math o brosesau sydd ar waith yn yr holl ardaloedd Cymraeg eu hiaith. O graffu tipyn ar yr ystadegau, mae’n gwbl amlwg bellach fod yr hyn sy’n digwydd yn Sir Gaerfyrddin, er enghraifft, yn bur wahanol i Geredigion, heb sôn am Wynedd a Môn.

Niferoedd a chanrannau

Rhwng 2001 a 2011, disgynnodd niferoedd y siaradwyr Cymraeg o 582,000 i 562,000 – cwymp o 20,000 neu 3.5% mewn niferoedd, a gostyngiad o 1.7 pwynt canran o 20.7% yn 2001 i 19.0% yn 2011.

Tra bu cynnydd o 4,200 yn nifer y siaradwyr Cymraeg yng Nghaerdydd, a chynnydd o 1,000 yr un yn Sir Fynwy a Chaerffili, collwyd 6,148 o siaradwyr Cymraeg yn Sir Gaerfyrddin a 2,954 yng Ngheredigion. Roedd y colledion hyn yn llawer llai yn y gogledd orllewin fodd bynnag – 325 ym Môn, 846 yng Ngwynedd a 698 yng Nghonwy – er bod y canrannau wedi gostwng yn y siroedd hyn.

Wrth gymharu colledion o’r fath â’r niferoedd yn 2001, mae’n amlwg mai mewn dau fath o penodol o ardaloedd y digwyddodd y colledion mwyaf:

• Cymoedd gorllewinol maes glo’r de (cwymp o 11.6% yng Nghastell Nedd Port Talbot, a 9% yn Sir Abertawe o gymharu â ffigurau 2001). Mae’r un peth yn wir i raddau am Wrecsam yn y gogledd-ddwyrain hefyd.
• Ardaloedd y de ddwyrain gyda’r cyfrannau isaf o siaradwyr Cymraeg (collodd Blaenau Gwent 17.6% o’i siaradwyr Cymraeg rhwng 2001 a 2011, a chollodd Torfaen 11.6%)

Gellir priodoli’r cwymp yn yn yr ardaloedd gorllewinol i’r nifer o siaradwyr Cymraeg hŷn a gollwyd dros y 10 mlynedd ddiwethaf; mae tystiolaeth o hyn i’w gael trwy edrych ar broffil oedran siaradwyr Cymraeg Cyfrifiad 2001 mewn ardaloedd o’r fath.

Er bod llai o dystiolaeth uniongyrchol am y gostyngiadau yn y de-ddwyrain, mae’n anodd osgoi’r casgliad fod y ffigurau’n afrealistig o uchel ddeng mlynedd yn ôl. (Yn hyn o beth, mae’n rhaid codi rhywfaint o amheuon am y ffigurau sy’n dangos cynnydd yn Sir Fynwy’r tro hwn. Mae’r canrannau o 40.3% o blant 5-9 oed a 43.6% o blant 10-14 sy’n siarad Cymraeg yn uwch na’r hyn ydyn nhw yn unrhyw sir arall i’r dwyrain o Sir Gaerfyrddin.)

Plant yn colli iaith

O edrych ychydig o dan yr wyneb, mae yna ffigurau llawer mwy dadlennol i’w cael.

Yn ôl Cyfrifiad 2001, roedd 37.4% o blant 5-9 oed a 43.7% o blant 10-14 oed yn gallu siarad Cymraeg. Digon tebyg yw’r ffigurau cyfatebol yng Nghyfrifiad 2011 – 38.2% a 42.2%.

Ond petaech chi’n cymharu’r ffigurau am blant 2001 gyda’r ffigurau am bobl ifanc 15-19 oed a 20-24 oed yn 2011 – sef yr un unigolion i raddau helaeth, neu o leiaf yr un genhedlaeth – mae’r colledion yn ysgytwol.

O’r plant a gafodd eu geni rhwng 1992 a 1996, yr oedd 37.4% ohonyn nhw’n siarad Cymraeg yn 2001 – ond dim ond 29.4% ohonyn nhw oedd yn siarad Cymraeg erbyn 2011. O ystyried y bydd y mwyafrif o’r rhain yn dal yn yr ysgol, mae’n gryn ostyngiad. Dydi hyn fodd bynnag yn ddim o’i gymharu â’r grŵp oedran nesaf.

O’r rhai a gafodd eu geni rhwng 1987 a 1991, roedd 43.7% ohonyn nhw’n siarad Cymraeg yn 2001. Ddeng mlynedd yn ddiweddarach, fodd bynnag, roedd y gyfran wedi gostwng i 17.6%.

O edrych ar y graffiau ar wefan Comisiynydd y Gymraeg fe welwn fod y niferoedd o’r genhedlaeth hon a oedd yn siarad Cymraeg wedi gostwng o tua 85,000 yn 2001 i tua 37,500 ddeng mlynedd yn ddiweddarach. (Fy amcangyfrif i o’r graffiau ydi hyn – does dim ffigurau manwl arnyn nhw).

A chymryd y bydd llawer o ymfudo wedi digwydd a phobl ifanc wedi mynd i golegau yma ac acw, all hyn ynddo’i hun fyth fod yn ddigon i gyfrif am y newid. Yr unig gasgliad y gellid dod iddo ydi bod yna niferoedd anferthol naill ai’n colli gafael ar yr iaith unwaith maen nhw’n gadael yr ysgol, neu nad oedden nhw ond yn medru siarad y nesaf peth i ddim yn y lle cyntaf.

Mae’r gostyngiadau mwyaf yn yr ardaloedd mwyaf Saesneg eu hiaith. Tra bod rhwng 3,000 a 3,500 o blant 10 i 14 oed yn gallu Cymraeg yn Nhorfaen yn ôl cyfrifiad 2001, dim ond ychydig dros 500 o’r genhedlaeth yma oedd yn dal i siarad Cymraeg yno yn 2011. Yn yr un modd, Blaenau Gwent – tua 2,300 yn 2001 wedi gostwng i tua 700-800 erbyn 2011. A Chasnewydd – o tua 4,600 yn 2001 i tua 800 erbyn 2011.

Mae rhywfaint o ostyngiadau i’w gweld yn y siroedd Cymreicaf hefyd, ond ddim yn agos i’r un graddau. Yng Ngwynedd, roedd tua 6,500 o blant 10-14 oed yn siarad Cymraeg yn ôl Cyfrifiad 2001 o gymharu â 5,000 o bobl ifanc 20-24 oed yn 2011. Mae’n ymddangos fod y gostyngiad cyfatebol ym Môn o tua 3,500 yn 2001 i 2,500 yn 2011. (Mae’r gostyngiad yn llai yn Nghaerdydd hefyd – o ychydig dros 6,000 i ychydig o dan 4,000, ond mae amgylchiadau Caerdydd yn debyg o fod yn rhai rhy eithriadol i ddod i unrhyw gasgliad synhwyrol yn eu cylch.)

Mae’n werth edrych ar y darlun ieithyddol yn llawnach yn ambell un o’r siroedd.

Sir Gaerfyrddin (43.9%)

Yn ôl cyfrifiad 1961, roedd 75% o bobl Sir Gaerfyrddin yn siarad Cymraeg – canran debyg i’r hyn oedd yn siroedd eraill y gorllewin. Does dim rhyfedd felly fod y sir yn arfer cael ei hystyried yn un o gadarnleoedd y Gymraeg.

Ond roedd arwyddion o’r dirywiad hyd yn oed cyn belled yn ôl ag 1961, pryd roedd canrannau llawer uwch o bobl hŷn nag o blant yn ei siarad. Felly er cymaint y dirywiad dros y 10 mlynedd ddiwethaf, dydi o ddim yn gwbl annisgwyl.

Yn anffodus, does dim llawer o gysur i’w gael o edrych ar y proffil oedran eleni chwaith.

Hyd yn oed ymhlith yr oedrannau 5-9 a 10-14 – sef plant oed ysgol sydd â’r canrannau uchaf yn siarad Cymraeg – dim ond 60% sy’n siarad Cymraeg yn Sir Gaerfyrddin. Mae hyn yn cymharu â dros 80% yng Ngheredigion a Môn a dros 90% yng Ngwynedd. Llai na 40% o bob grŵp oedran rhwng 25 a 65 sy’n gallu’r iaith yn Sir Gaerfyrddin. A llai na thraean o’r holl boblogaeth sy’n gallu siarad, darllen ac ysgrifennu Cymraeg.

Ceredigon (47.3%)

Er i gyfran y siaradwyr Cymraeg ostwng yn is na hanner am y tro cyntaf, mae’n bosibl bod nifer y myfyrwyr yn y sir yn golygu nad yw’r sefyllfa lawn cynddrwg ag mae’n ymddangos ar yr olwg gyntaf.

Mae’r canrannau o blant sy’n siarad Cymraeg fymryn yn uwch na’r hyn yw ym Môn, lle mae’r gyfran ymhlith y boblogaeth gyffredinol yn sylweddol uwch. Ond mae’r ganran yn gostwng i 31.3% yn y grŵp oedran 20-24, ac mae’n debyg bod hyn i’w briodoli’n bennaf i fyfyrwyr.

Rhywbeth mwy difrifol yw’r 3,000 o siaradwyr Cymraeg a gollwyd o’r sir dros y 10 mlynedd ddiwethaf.

Môn (57.3%)

Er bod y Gymraeg fel petai wedi dal ei thir yma i raddau helaeth dros y 10 mlynedd ddiwethaf, mae effaith mewnfudo i’w weld yn glir. Prin hanner y bobl  dros 50 a 60 sy’n siarad Cymraeg, ac o ystyried y byddai’n mwyafrif llethol o bobl yr oedran yma sydd wedi cael eu geni a’u magu ym Môn yn gallu’r iaith, mae’n amlwg mai pobl ddwad yw’r mwyafrif.

Gwynedd (65.4%)

Y sir Gymreiciaf o ddigon yn ôl unrhyw faen prawf. Yma, fel yng Ngheredigion, mae’n ymddangos fod myfyrwyr yn dylanwadu ar y ffigurau. Mae’r ganran o 51.4% o bobl ifanc 20-24 oed sy’n siarad Cymraeg yn llawer iawn is nag unrhyw grŵp, er bod effeithiau mewnfudo’n amlwg yma hefyd ymysg y cenedlaethau hŷn. Mater arall o bryder yma yw fod cwymp cyffredinol yn niferoedd y plant wedi peri cwymp yn nifer y plant sy’n siarad Cymraeg er bod y ganran wedi codi fymryn.

Casgliadau

Dydi Cyfrifiad 2011 ddim yn dangos darlun anobeithiol. Ond mae’n tanlinellu’r angen i ofyn cwestiynau y dylid bod wedi eu gofyn ymhell cyn hyn am effeithiolrwydd ein hymdrechion i ddiogelu’r iaith.

Oes, mae enillion pwysig wedi cael eu gwneud dros y Gymraeg dros y 50 mlynedd ddiwethaf. Mae hyn i’w weld yn arbennig o ran statws ac ym maes addysg, ac mae gan Gymru bellach y pwerau i weithredu’n ymarferol dros yr iaith. Yn llawer pwysicach, mae’r newid agwedd at yr iaith ymhlith trwch y boblogaeth yn rhywbeth i lawenhau ynddo.

Ond rhaid inni gydnabod yr un pryd fod yna lawer gormod o ynni wedi cael ei wastraffu’n hollti cnau gweigion. Yr ymateb mwyaf adeiladol o ddigon i’r Cyfrifiad ydi sylwadau’r Athro Harold Carter yn y rhifyn diwethaf o Golwg, lle dywed fod gormod o bwyslais ar ymgyrchu dros hawliau yn lle dros ddatblygiadau economaidd cydnaws yn yr ardaloedd Cymraeg.

Y peth pwysicaf a wna Cyfrifiad 2011 ydi cadarnhau rhai gwironeddau sydd wedi bod yn amlwg ers blynyddoedd.

1. Dydi colledion mewn ardaloedd Cymraeg ddim yn cael eu gorbwyso gan enillion mewn ardaloedd eraill. Fu hyn erioed yn wir p’run bynnag – fedrwch chi ddim mesur y golled o gymdogaethau sy’n Cymraeg ei hiaith faint bynnag o gynnydd ar bapur a gewch yn y niferoedd sy’n siarad Cymraeg. Siawns y bydd Cyfrifiad 2011 yn fodd o ddryllio’r myth yma unwaith ac am byth.
2. Tameidiog ar y gorau ydi llwyddiant dysgu Cymraeg mewn ysgolion. Hyd yn oed os ydi’r plant gallu ei siarad ar y pryd, mae’n amlwg fod cyfran anferthol yn ei hanghofio cyn gynted ag y maen nhw’n gadael yr ysgol. Mae’n amlwg felly nad yw ysgolion ynddyn nhw’u hunain yn ddigon i gynnal yr iaith.
3. Rhaid i unrhyw ymdrechion dros yr iaith gael eu gwerthuso’n galed. A fydd yr hyn a geisir yn arwain at fwy o bobl yn defnyddio’r Gymraeg? Os na, mae angen cyfeirio’n hegnïon at bethau amgenach. Tasg ac iddi nod cwbl ymarferol ydi cynnal iaith a hunaniaeth, nid rhyw fath o safiad egwyddorol dros hawliau a chyfiawnder.
4. Mae’n hen bryd rhoi cydnabyddiaeth dyledus i bwysigrwydd ardaloedd lle mae cyfran sylweddol yn siarad Cymraeg. A llai o gyfeirio nawddoglyd a di-hid at ddirywiad mewn ardaloedd “traddodiadol” Cymraeg fel petai modd creu rhyw fath o Gymru newydd Gymraeg yn y de-ddwyrain petai’r rhain yn chwalu. Mae cynnal a chryfhau ac adfer cadarnleoedd yn rhan gwbl allweddol o’r gwaith o greu Cymru ddwyieithog.
5. Mae angen ymateb yn ddeallus pan gyhoeddir y ffigurau am ardaloedd llai. Mae’r argoelion yn awgrymu y bydd cwymp pellach yn y plwyfi gyda’r cyfrannau uchaf. Penderfyniad i’w codi nhw’n ôl fydd ei angen, nid anobeithio a darogan gwae. Os na chredwn fod modd adfer y Gymraeg yn ei chadarnleoedd does fawr o obaith gallu gwneud hynny yng ngweddill Cymru.
6. Yn olaf, ni ellir gorbwysleisio pwysigrwydd y gogledd-orllewin i barhad y Gymraeg. Mae pob arolwg blaenorol wedi dangos mai yma y mae’r mwyaf o Gymraeg yn cael ei siarad. Er gwaethaf popeth, mae’r Cyfrifiad yn awgrymu bod darn helaeth o dir yn y gogledd-orllewin lle mae mwyafrif clir o’r boblogaeth gyffredinol a mwyafrif llethol y boblogaeth frodorol yn siarad Cymraeg. Mae cynnal hyn am fod yn gwbl allweddol os am unrhyw fath o barhad i’r Gymraeg fel iaith y mae pobl yn ei siarad yn naturiol o ddydd i ddydd.

Huw Prys Jones yn trafod oblygiadau gwleidyddol y Cyngor Llafur yn Swydd Efrog a roddodd bropaganda ar blât i UKIP yr wythnos yma

Does gen i ddim oll i’w ddweud wrth athroniaeth wleidyddol UKIP. Mae eu cenedlaetholdeb Seisnig/Prydeinig yn wrthun gen  i. Ac fel rhywun sy’n credu mewn dinasyddiaeth fyd-eang, does gen i ddim byd ond dirmyg at eu syniadau hen-ffasiwn am annibyniaeth a sofraniaeth chwaith. Mae’r syniad y dylai gwladwriaeth gael rheolaeth absoliwt dros yr hyn sy’n digwydd o’i mewn, nid yn unig yn afrealistig, ond hefyd yn gwbl anaddas i’r byd sydd ohoni. Does ond rhaid edrych ar wledydd fel Syria neu Israel i weld mai gormod o sofraniaeth a phenrhyddid sydd gan wledydd y byd heddiw, nid rhy ychydig.

All rhywun felly ond gresynu at weld un o gynghorau Llafur Lloegr yn rhoi propaganda ar blât i UKIP, fel sydd wedi digwydd heddiw.

Mi allwn ni fod yn sicr y byddan nhw’n godro’r sefyllfa i’r eithaf – gan wybod bod tegwch o’u plaid yn yr achos yma. Mae pawb call am gytuno mai cwbl afresymol ydi gwarafun hawl rhieni maeth i fabwysiadu plant ar sail eu cred mewn annibyniaeth i’w gwlad – waeth pa mor anacronistig ydi’r gred honno.

Efallai fod safbwynt UKIP ar fewnfudo yn fwy dadleuol yng ngolwg rhai – ond mae’n sicr bod cefnogaeth gref i’w safbwynt ymhlith darllenwyr papurau fel y Daily Mail, y Daily Express a’r Telegraph, ac yn wir ymysg trwch poblogaeth Prydain. Ac ni ellir diystyru apêl eu harweinydd Nigel Farage chwaith – er ei fod yn ffigur eithaf comic, mae’n ymddangos fel cymeriad ag iddo dipyn mwy o bersonoliaeth na’r mwyafrif o’r robotiaid – gwrywaidd a benywaidd – ar fainc flaen Llafur.

Ond un peth sy’n sicr – mae Nigel Farage yn taro’r hoelen ar ei phen pan ddywed fod unrhyw un sy’n crybwyll y gair mewnfudo’n cael ei gyhuddo ar unwaith o fod yn hiliol. Onid ydi pawb sydd wedi datgan pryder am ddyfodol y Gymru Gymraeg wedi cael union yr un driniaeth gan Frigâd Gwleidyddiol Gywir y Blaid Lafur?

Felly all rhywun ddim llai na theimlo rhyw elfen o schadenfreude o ddatgan mai’r sgôr amlwg hyd yma ydi: UKIP 1, Cywirdeb Gwleidyddol 0.

*   *   *

Rhan o’r drwg yn y caws ydi fod yna elfen yn y chwith Seisnig sy’n ymhyfrydu mewn unrhyw esgus i gyhuddo rhywun o fod yn hiliol. Ac yn anffodus mae yna ormod o lawer o Gymry hefyd sy’n rhy barod i’w hefelychu.

Rydan ni’n hen gyfarwydd o weld cyhuddiadau o hiliaeth yn cael ei ddefnyddio gan y Blaid Lafur fel arf cyfleus yn erbyn gelynion gwleidyddol. Ond dw i’n meddwl hefyd fod yna rywbeth dyfnach ar waith. Mae fel petai gwrth-hilaeth – achos cyfiawn a theilwng os bu un erioed – yn cael ei ddefnyddio’r llawer rhy hawdd gan bobl sy’n hoff o bwyntio bys at eraill. ‘Dw i’n fwy gwrth-hiliol na’m cyd-ddyn’ ydi’r hyn mae’r bobl hunan-gyfiawn yma’n trio’i brofi.

Canlyniad hyn ydi nid yn unig lastwreiddio’r gair hiliaeth ond hefyd ymestyn ei ystyr i gynnwys unrhyw fath o stereoteipio, fel y gwelwyd efo’r gor-ymateb i rai o jôcs Eisteddfod y Ffermwyr Ifanc yr wythnos ddiwethaf. Bychanu hiliaeth ydi gwneud cyhuddiadau ysgubol fel hyn. Ac mae’r un peth yn wir am y cenedlaetholwyr Cymreig naïf rheini sy’n gwneud môr a mynydd pan fydd rhywun fel Jeremy Clarkson neu Ann Robinson yn dweud rhywbeth sarhaus am y Gymraeg.

Dwyn anfri ar wrth-hiliaeth y mae unrhyw sy’n gwneud cyhuddiadau gwamal. A thrwy hynny fychanu erchyllterau Buchenwald ac Auschwitch, gormes Apartheid yn Ne Affrica neu anghyfiawnder deddfau Jim Crow yn nhaleithiau deheuol America.

Mae hiliaeth yn air i’w ddefnyddio’n ddarbodus ac yn gyfrifol.  Fel arall, mae gen i ofn nad UKIP yn unig fydd yn elwa ond grymoedd tipyn mwy adweithiol yn ogystal.

Dywed Plaid Cymru y byddan nhw’n defnyddio mwy ar yr enw Party of Wales mewn datganiadau Saesneg o hyn allan. Fel un o gyn-swyddogion y wasg i’r blaid, mae Huw Prys Jones wedi gweld y cyfan o’r blaen …

Ysgrifennu datganiad i’r wasg ynghylch penderfyniad Plaid Cymru i fabwysiadu enw dwyieithog oedd un o’m tasgau cyntaf pan ddechreuais weithio fel swyddog y wasg iddi yn 1998.

Mae’n debyg mai rhyw fath o arbrawf oedd yr enw dwyiethog ar y pryd. Er ei fod yn ymgais ddigon rhesymol i geisio ymestyn apêl, roedd yna rai cwestiynau amlwg o’r dechrau sut byddai’r enw Saesneg yn gweithio o safbwynt ymarferol.

Fodd bynnag, wnes i erioed ddychmygu graddau’r dryswch a achosodd y cam cymharol syml hwn o fewn rhengoedd Plaid Cymru.

Y tueddiad ar y dechau oedd defnyddio’r teitl dwyieithog llawn mewn datganiadau Saesneg. Un o’r rhesymau dros hynny oedd fod llawer o aelodau di-Gymraeg Plaid Cymru’n awyddus i ddal gafael ar y teitl Cymraeg yn ogystal â’r Saesneg. Roedd hyn yn ddigon synhwyrol.

Ond, am resymau cwbl annealladwy, dechreuodd rhai o ffigurau’r Blaid yn defnyddio’r teitl dwyieithog yn y Gymraeg yn ogystal! Arwydd o annealltwriaeth lwyr o hanfodion dwyieithrwydd os bu un erioed.

Go brin fod ‘The Party of Wales’ wedi cydio i’r graddau y disgwylid. Ac ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach, cafodd y teitl ei ollwng i bob pwrpas wrth i Blaid Cymru fabwysiadu’r brand ‘Plaid’. Unwaith eto, roedd hyn yn gweithio’n iawn yn y Saesneg (er na ddeallais erioed pa fantais sydd yna mewn gollwng yr enw ‘Cymru’). Dirgelwch llwyr eto ydi pam fod rhai ffigurau wedi mynnu cyfeirio ati fel ‘Plaid’ yn unig yn y Gymraeg yn ogystal, er nad ydi hyn yn gwneud unrhyw synnwyr.

Cynnig arall

Diddorol felly ydi gweld y Party of Wales yn cael cynnig arall.

Dw i’n amheus i ba raddau y bydd hyn yn fwy o lwyddiant y tro hwn na’r tro blaen.

I ddechrau, enw ydi enw, ac mae’r cyhoedd yn adnabod y blaid fel Plaid Cymru. Beth bynnag fyddai manteision posibl fersiwn Saesneg, mi ellir dadlau ei bod hi bellach 85 mlynedd yn rhy hwyr. Mae’n amheus hefyd i ba raddau y bydd pobl o’r tu allan i’r blaid yn defnyddio’r enw Saesneg.

Ond yn fwy difrifol, mae gen i ofn fod yr ymgais ddiweddaraf yn arwydd pellach o rhyw fath o ansicrwydd o fewn y Blaid ynghylch ei hunaniaeth, a’i hofnau parhaus ynghylch cael delwedd ‘rhy Gymraeg’.

Mae’n wir y byddai llai o gysylltiad ym meddyliau pobl rhwng Plaid Cymru a’r iaith Gymraeg yn beth da. Nid er mwyn Plaid Cymru, ond am ei fod yn anfanteisiol i’r Gymraeg gael ei chysylltu’n ormodol ag un blaid wleidyddol..

Ond yr hyn sy’n rhaid i Blaid Cymru ei gofio ydi na allan nhw ei chael hi’r ddwy ffordd.

Os ydyn nhw’n trio’n rhy galed i osgoi delwedd rhy Gymraeg wrth apelio at y di-Gymraeg ar y naill law, fedran ddim disgwyl medru hawlio cefnogaeth ddi-gwestiwn gan garedigion y Gymraeg ar y llaw arall. Pan mae ymgyrchwyr iaith yn edliw eu bod nhw’n cael mwy o gefnogaeth gan bleidiau eraill – fel yn achos cyfieithu’r cofnod yr wythhos ddiwethaf – all rhywun ddim peidio â sylwi ar ymateb digon hunan-gyfiawn gan Blaid Cymru. Does dim byd gwaeth i blaid wleidyddol na rhoi’r argraff ei bod yn cymryd cefnogaeth unrhyw garfan o bobl yn ganatiatol.

Dydw i ddim yn meddwl am funud fod agweddau deublyg o’r fath yn deillio o ddiffyg cefnogaeth i’r iaith. Yn wir, mae llawer o aelodau di-Gymraeg y Blaid ymysg y rhai sydd fwyaf pybyr eu cefnogaeth. Ond mae’n amlwg fod gan y Blaid ryw fath o paranoia bod y Gymraeg yn dieithrio pobl.

Fy amheuaeth i ydi bod pethau fel delwedd Gymraeg, (neu ddiffygion honedig mewn arweinwyr o ran hynny), yn cael eu defnyddio fel esgusodion rhy gyfleus dros fethiannau etholiadol. Mae priodoli diffyg apêl y Blaid i bethau fel hyn yn fwy derbyniol i’r aelodau na chydnabod nad oes ar bobl Cymru eisiau annibyniaeth. A hyd nes y bydd Plaid Cymru’n ymateb i’r gwir amlwg yma mewn ffordd ddeallus ac adeiladol, gwastraff amser fydd unrhyw dincro efo’i delwedd a’i brand.

Huw Prys Jones yn holi beth fydd oblygiadau dathliadau’r Jiwbili  i Gymru a’r Alban

Tybed sut oedd Alex Salmond yn teimlo mewn gwirionedd yng ngwasanaeth Jiwbili’r Frenhines yng Nghadeirlan Sant Paul y bore yma?

Mewn datganiad ddoe, roedd o’n dweud cymaint yr oedd yn edrych ymlaen, gan ychwanegu bod pobl yr Alban yn hoff iawn o’r Frenhines.

Does gen i ddim rheswm dros amau ei osodiad. Wedi’r cwbl, yng nghyd-destun yr Alban, mae bod yn genedlaetholwr ac yn frenhinwr yn safbwynt digon credadwy. Fe fu undod brenhinol rhwng yr Alban a Lloegr ymhell cyn bod undod gwleidyddol rhwng y ddwy wlad. Dydi’r undod brenhinol hwnnw ddim yn seiliedig ar goncwest milwrol chwaith fel yn achos Cymru. O’r herwydd, mae’r teulu brenhinol yn ‘perthyn’ i’r Alban mewn ffordd na all fyth berthyn i Gymru.

Ar yr un pryd, mi fydd Alex Salmond wedi sylwi ar y môr o Brydeindod sydd wedi ymchwyddo trwy Brydain y penwythnos yma. Fydd fawr ddim amheuaeth yn ei feddwl y bydd y teimladau yma’n cael ei ddefnyddio’n ddidrugaredd er mwyn cynnal undod y wladwriaeth dros y ddwy flynedd nesaf.

Mae’n wir na fydd unoliaethwyr yn medru defnyddio teyrngarwch at y Frenhiniaeth fel arf uniongyrchol yn ei erbyn. Ond mi fydd agweddau pobl at y Frenhines yn arf cryf ar gyfer cryfhau’r teimlad o berthyn i ryw fath o dreftadaeth gyffredin.

*   *  *

O weld llwyddiant Alex Salmond i gyfuno’i agweddau cenedlaetholgar a brenhingar, mae rhai cenedlaetholwyr Cymreig yn gofyn a oes ganddo wersi i’w dysgu i Gymru, ac yn benodol i arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.

Rhaid deall fodd bynnag fod Cymru a’r Alban yn ddau achos cwbl wahanol lle mae’r frenhiniaeth yn y cwestiwn.

I ddechrau, does dim amheuaeth mai rhan o apêl Leanne Wood i aelodau ei phlaid oedd ei gwrth-frenhiniaeth. Mae hynny – er gwell neu er gwaeth – yn rhywbeth sy’n rhan o psyche diwylliannol cenedlaetholdeb Cymreig.

Mae’n ddigon tebyg mai gwrthwynebu’r teulu brenhinol ar sail eu Seisnigrwydd y mae llawer o genedlaetholwyr Cymreig traddodiadol yn hytrach nag ar sail gweriniaethol pur. Does dim byd yn sylfaenol o’i le yn hynny. Wedi’r cwbl, hil a thras ydi holl hanfod yr hyn y mae’r frenhiniaeth yn seiledig arno, felly all neb feirniadu os oes pobl yn eu gwrthwynebu ar sail eu hil a’u tras. Y ffaith ydi, am resymau hanesyddol na ellir eu hosgoi, mae brenhiniaeth Lloegr yn symbol o’n darostyngiad fel Cymry ac o oruchafiaeth y Saeson.

Dyna pam na fyddai’r math o genedlaetholdeb sy’n cael ei arddel gan Alex Salmond yn debygol o weithio yng Nghymru. Ac yn absenoldeb unrhyw deulu brenhinol ein hunain, dyna pam fod agweddau gweriniaethol yn boblogaidd ymysg cenedlaetholwyr Cymreig.

Dydi hynny, wrth gwrs, ddim yn golygu o angenrheidrwydd fod y math yma o genedlaetholdeb digyfaddawd yn drywydd doeth i Blaid Cymru ei ddilyn. Am bob un o anian Leanne Wood yn y Cymoedd, mae’n sicr fod gynnoch chi ddeg sydd ag agweddau tebycach i Simon Weston.

Y gwir ydi y dylai brwdfrydedd y dathlu’r penwythnos yma fod yn rhybudd i genedlaetholwyr Cymru a’r Alban rhag mynd dros ben llestri yn eu cred bod y wladwriaeth Brydeinig ar ei gwely angau.

Mi fydd y dathliadau, wrth gwrs, wedi cadarnhau a chryfhau’r teyrngarwch sy’n sicr o barhau i’r Frenhines bresennol am weddill ei theyrnasiad. Ond fedrwn ni ddim dehongli’r dathliadau fel eilun addoliaeth o’r teulu brenhinol yn unig chwaith.

Bychanu’n hunain fyddai inni ddiystyru apêl y dathliadau i fwyafrif llethol pobl Cymru a’r Alban yn ogystal â Lloegr. Os am hybu achos hunan-lywodraeth y ddwy wlad, rhaid fydd ennyn gwell dealltwriaeth o agweddau eu pobl at Brydeindod yn ogystal. Ac atgoffa’n hunain efallai o beryglon y bwystfil Prydeinig os ydi o’n cael ei gynhyrfu’n ormodol.

Tipyn o waith meddwl go galed i genedlaetholwyr Cymru a’r Alban dros y blynyddoedd nesaf, debygwn i.

Huw Prys Jones yn amau doethineb ymatebion rhai Cymry i erthygl ddiweddar yn y Daily Mail …

Pan fo erthygl mewn papur newydd yn cyfeirio at y Gymraeg fel ‘iaith mwncis’ dw i’n cytuno nad ydi o’n rhywbeth i’w ddiystyru na’i anwybyddu.

Fel y dywed erthygl olygyddol Golwg yr wythnos yma, dyna’r math o agwedd sy’n saff o arwain at fwy o sarhad a sen.

Eto i gyd, rhaid inni fod ar ein gwyliadwriaeth sut ydan ni’n ymateb. Mi allwn ni’n hawdd fod yn torri twll yn ddiarwybod inni’n hunain.

Mae’r awdur yr erthygl yn y Daily Mail, rhywun o’r enw Roger Lewis, yn haeddu cael ei wawdio a’i ddirmygu’n ddidrugaredd. Ac yn sicr mae angen collfarnu gwerthoedd y system addysg a blannodd y fath anwybodaeth a rhagfarn ynddo fel plentyn yng nghymoedd y de.

Ond cyfeirio’r mater at yr Ysgrifennydd Cartref ac at Gomisiwn Annibynnol Cwynion yr Heddlu fel mae un o Aelodau Seneddol Plaid Cymru am ei wneud? Calliwch da chi!

Yn anffodus mae yna ragfarnau eithafol yn erbyn yr iaith yn dal i fod o dan yr wyneb ymysg ambell garfan o Gymry di-Gymraeg, a waeth inni heb â thwyllo’n hunain fod modd cael gwared arnyn nhw trwy eu gwahardd.

Faint o amser y comisiynydd iaith newydd tybed fydd yn cael ei wastraffu’n mynd i’r afael â chwynion am erthyglau o’r fath?

 Pwyllo

Bob tro y cawn sylwadau rhagfarnllyd o’r fath – gan gynnwys rhai llawer mwy diniwed yn aml – mae fel petai yna gystadleuaeth ymysg carfan o wladgarwyr/cenedlaetholwyr o ran pwy all ymateb fwyaf eithafol iddyn nhw.

Mi fyddai’n ganwaith callach i bwyllo ychydig cyn rhuthro i gwyno – ac yn sicr cyn gwneud cyhuddiadau o hiliaeth.

Un o’r dadleuon a glywn ni’n aml ar achlysuron fel hyn ydi ‘fyddai peth fel hyn byth yn cael ei oddef petai’n cael ei ddweud am Asiaid…’

Digon gwir … ond ydan ni o ddifrif eisiau mynd i lawr y ffordd honno?

Fydden ni o ddifrif eisiau cyfyngu’r camau y medrwn ni eu cymryd i amddiffyn Cymreictod cymunedau Cymraeg i’r hyn a fyddai’n dderbyniol yng nghyd-destun mewnfudo yn Lloegr?

Does ond angen darllen ymlaen yn yr un rhifyn cyfredol o Golwg i weld llythyr gan Rod Richards sy’n profi’r union bwynt yma.

Mae’n cyhuddo’r Eisteddfod o fod yn hiliol am lwyfannu rhan o un o gampweithiau ein llên, Cyn Oeri’r Gwaed.

Dw i’n siwr mai tynnu blewyn o drwyn y sefydliad Cymraeg ydi unig fwriad Rod Richards – go brin y gallai ei elyn pennaf ei gyhuddo o fod ag obsesiwn am gywirdeb gwleidyddol.

Ond er mor chwerthinllyd ei ddadl, mae’n dangos inni pa mor hawdd ydi hi i’r esgid fod ar y droed arall. A chofio pa mor hoff fu rhai o elynion y Gymraeg, fel y colofnydd Paul Starling o’r Welsh Mirror, o ddefnyddio cyhuddiadau o hiliaeth yn ein herbyn ni.

Y ffaith ydi fod y math o wenwyn oedd yn cael ei hyrwyddo gan Starling a’i debyg yn y Welsh Mirror yn llawer mwy dinistriol na’r lol diweddaraf yn y Daily Mail.

 Gwyliadwriaeth

Mae’n rhaid inni fod ar ein gwyliadwriaeth yn barhaus i wrthsefyll unrhyw ymgais i ehangu cywirdeb gwleidyddol yng nghyd-destun yr iaith.

Meddyliwch sut fyddai hi petai sefydliadau fel yr Eisteddfod a’r BBC yn cymryd yn eu pennau i fonitro cynnwys campweithiau llenyddol er mwyn sicrhau eu bod nhw’n dderbyniol yn wleidyddol.

Cymerwch fel enghraifft yr awdl Cwm Carnedd lle mae’r bardd yn galaru mai ‘neb ond Saeson hinon ha’ sydd ar ôl mewn cymuned wledig Gymraeg.

Dydi o ddim yn cymryd llawer o ddychymyg i feddwl am ryw ben bach gwleidyddol gywir yn gofyn ‘beth petai bardd o Loegr wedi gwneud cerdd debyg yn galaru at y ffaith mai dim ond Indiaid sy’n byw yng Nghaerlŷr bellach?’

Dyna ydi’r math o dwll yr ydan ni’n ei dorri inni’n hunain os na byddwn ni’n fwy hirben wrth drio taro’n ôl yn erbyn ymosodiadau rhagfarnllyd arnom.

Os mai ‘rhydd i bawb ei farn ac i bob barn ei llafar’ mae hynny weithiau’n cynnwys pethau nad ydan ni’n leicio’u clywed.

Ond onid ydi hynny’n ganwaith gwell na byw mewn cymdeithas lle byddai’n beryg bywyd dweud dim byd am neb heb gael y frigâd wleidyddol gywir ar eich cefnau?

Huw Prys sy’n gofyn, pwy sydd eisiau refferendwm yn yr hydref?

Ydi’r gwleidyddion yma’n byw yn y byd go-iawn?

Dyna oedd yn mynd trwy fy meddwl wrth wrando ar y dadlau parhaus drwy’r wythnos ddiwethaf ar bwnc dyddiad refferendwm ar bwerau deddfu i’r Cynulliad.

Y newid agwedd rhyfeddol ymysg ASau Llafur sydd wedi bod fwyaf trawiadol. Mae rhai a oedd ar y gorau’n llugoer i’r syniad o fwy o bwerau i’r Cynulliad yn sydyn ar dân am refferendwm ar unwaith. Anodd iawn ydi cymryd agwedd y bobl yma o ddifrif.

Ar yr un pryd, mae llawer o Aelodau Cynulliad Plaid Cymru’n ymddangos yr un mor rhyfedd o bedantig eu hagwedd. Mae fel petai rhai ohonyn nhw’n ystyried cefnogaeth i refferendwm ar unwaith fel rhyw fath o brawf ar Gymreictod.

Ond pwy yn ei iawn bwyll sydd eisiau refferendwm yn yr hydref? Beth ar y ddaear ydi’r brys? Mae’r cyhoedd wedi hen ‘laru ar etholiadau.

Ac os mai gêm wleidyddol yn unig ydi hyn, pa fantais i neb ydi cael rhyw fath o phoney war ar y pwnc rhwng Llundain a Chaerdydd ar hyn o bryd?

Lle mae Plaid Cymru yn y cwestiwn, mae’n amheus iawn a ydi’r ACau sydd ar dân am refferendwm cynnar yn siarad ar ran aelodau a phleidleiswyr cyffredin y Blaid ar y mater. Ac yn sicr, dydi mynd o flaen camera teledu’n ailadrodd y gair ‘refferendwm’ fel tiwn gron ddim yn ffordd o gael etholwyr cyffredin i gynhesu atyn nhw.

Mi fyddwn i’n awgrymu y byddai’n gwneud byd o les i’r gwleidyddion yma dreulio awr neu ddwy yn curo drysau yn esbonio pam y dylai gwleidyddion yng Nghaerdydd gael mwy o bwerau. Efallai y byddai hynny’n dangos maint yr her sydd o’u blaenau o safbwynt ennyn diddordeb y cyhoedd  mewn materion cyfansoddiadol.

A chymryd bod refferendwm yn digwydd dros y flwyddyn nesaf, y dyddiad amlwg i’w gynnal fyddai diwrnod etholiad y cynulliad. Mi fyddai’n ffordd o help sicrhau cyd-destun call i’r ddadl, yn un peth. Ac mae’r arian a fyddai’n cael ei arbed trwy gynnal y ddwy bleidlais yr un diwrnod yn ddigon o reswm ynddo’i hun yn y dyddiau sydd ohoni o doriadau ariannol.

Byddai unrhyw wario diangen yn bropaganda ar blat i wrthwynebwyr datganoli. Mae rhywun yn clywed eu dadleuon rwan – oni fyddai’n well gwario’r miliynau yma ar gyflogi rhagor o nyrsys?

Yn lle crochlefain yn barhaus dros refferendwm buan, mae’n hen bryd i gefnogwyr datganoli ganolbwyntio mwy o’u sylw ar ennill refferendwm o’r fath. Does dim byd haws na chael refferendwm – ei ennill fydd y gamp.